Củ Chóc, còn gọi là Bán hạ nam, Bán hạ ba thùy, Chóc chuột, là vị thuốc dân gian quen thuộc, mọc nhiều ở Việt Nam. Từ lâu, dược liệu này được dùng để chống nôn ở phụ nữ mang thai, trị hen suyễn nhiều đờm, đầy trướng, tiêu hóa kém.

Hãy cùng tìm hiểu thêm về củ Chóc (Bán hạ nam) trong bài viết sau.

Hình ảnh: Cây Bán hạ nam hay cây Chóc

1. Đặc điểm chung về cây dược liệu

Tên khoa học: – Typhonium trilobatum – thuộc họ Ráy (Araceae),

            – Typhonium flagelliforme – thuộc họ Ráy (Araceae),

1.1. Mô tả thực vật

• Cây thân thảo sống lâu năm, cao 20–40 cm
• Lá mọc từ củ, phiến thuôn dài hoặc hình mác, cuống dài
• Hoa dạng mo đặc trưng họ Ráy, bông mo nhỏ, màu nhạt.
• Củ hình cầu hoặc hơi thuôn, vỏ vàng nhạt, ruột trắng – bộ phận làm thuốc

1.2. Phân bố – sinh trưởng

Phân bố: Nhiều ở Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Bình và các vùng đất ẩm.

Sinh trưởng: Ưa ẩm, dễ mọc ở ven rừng, bờ ruộng, bãi đất hoang; trồng và tái sinh tốt.

Thu hoạch: Quanh năm, tốt nhất vào mùa khô.

2. Bộ phận dùng – Thu hái – Chế biến

Bộ phận dùng: Thân rễ (củ) phơi khô hoặc sấy khô, gọi là Bán hạ nam.

Thu hái – Chế biến (khử độc)

– Đào củ, rửa sạch, bỏ rễ con.

– Ngâm nước vo gạo (thay nhiều lần), sau đó luộc hoặc đồ chín, phơi/sấy khô.

– Có thể tẩm gừng để tăng tác dụng chỉ nôn.

–  Không dùng sống vì chứa nhiều tinh thể oxalat gây rát họng, sưng niêm mạc.

Phương pháp bào chế cổ truyền

Dược điển Việt Nam quy định:

• Ngâm nước vo gạo 1–2 ngày → rửa sạch.
• Ngâm phèn chua 2 ngày → khi nhấm không còn tê cay thì vớt ra.
• Giã dập, phơi qua, tẩm nước gừng, ủ 2–3 giờ, sao cháy cạnh.

Củ chóc chuột chế thành Nam tinh; củ chóc ri dùng làm Bán hạ.

3. Thành phần hoá học

– Tinh thể calci oxalat (gây độc khi dùng sống)

–  Alkaloid nhẹ

–  Saponin, chất nhầy, glucid

–  Một số chất kháng viêm, chống oxy hóa

–  Ghi nhận chứa alcaloid và stigmasterol

.

4. Tác dụng – công dụng:

4.1. Theo y học cổ truyền

• Vị cay, tính ôn, quy kinh Tỳ – Vị
• Tác dụng:
  • Hóa đàm, táo thấp
  • Giáng nghịch chỉ ẩu (chống nôn)
  • Tiêu thũng, tán kết

Ứng dụng:

• Nôn ói do lạnh, do tỳ vị hư hàn.
• Giảm nôn nghén (chỉ dùng khi đã chế biến chuẩn).
• Ho nhiều đờm, ho lâu ngày.
• Đầy trướng, khó tiêu.
• Đau tức vùng thượng vị do khí trệ.
• Dùng ngoài: chữa viêm nhiễm, nhọt độc.

4.2. Theo y học hiện đại

Các nghiên cứu ghi nhận:

• Ức chế co thắt – giảm tiết dịch vị → hỗ trợ chống nôn.
• Tác dụng kháng viêm, giảm phù nề.
• Tiềm năng ức chế tế bào u, nhất là ở Typhonium flagelliforme.

Trong lâm sàng cần có bằng chứng thêm để khẳng định hiệu quả.

5. Công dụng và liều dùng

5.1. Công dụng:  Củ Chóc được dùng trong y học cổ truyền với tác dụng chống nôn mửa ở phụ nữ có thai, nôn mửa trong trường hợp đau dạ dày mạn tính. Củ Chóc được dùng trị ho có đờm, ho dai dẳng, hen suyễn, đau bụng kèm nôn ói, tiêu chảy và đầy trướng do rối loạn tiêu hóa.
Dùng ngoài: Củ Chóc tươi giã nát đắp lên vùng tổn thương để hỗ trợ giảm sưng đau, mụn nhọt.

5.2. Liều dùng:    Mỗi ngày 3 – 10g, phối hợp trong các vị thuốc.

6. Bài thuốc kinh nghiệm

6.1. Trị ho có đờm, ho lâu ngày

Cách 1:

• Củ Chóc, vỏ quýt, rễ dâu: mỗi 150 g
• Cát cánh, ô mai, lá chanh, lá táo, cam thảo dây: mỗi 100 g
• Siro đường vừa đủ → Làm viên 0,5 g
• Người lớn: 15–20 viên/ngày.

Cách 2:

• Củ Chóc 15 g, vỏ quýt 15 g, hạt cải củ 15 g, hạt cải bẹ 10 g → sắc uống.

6.2. Trị nôn ói, đầy trướng, tiêu chảy

• Bán hạ chế, quế (lượng bằng nhau), tán bột → uống với nước sắc lá lấu và xương bồ.
• Hoặc: Bán hạ chế 10 g + Can khương 5 g + Hoàng cầm 10 g + Hoàng liên 3 g + Đảng sâm 10 g + Chích thảo 3 g + Đại táo 3 quả → sắc uống.

6.3. Trị nôn nghén

• Bán hạ nam chế: 4–6 g
• Gừng nướng: 2 lát → sắc uống 1 lần/ngày.

6.4. Trị đầy bụng, khó tiêu

• Bán hạ nam 6 g + Sa nhân 3 g + Sinh khương 3 g → sắc uống trước ăn.

6.5. Trị nôn do hàn

• Bán hạ chế gừng 8 g + Phụ tử chế 4 g + Hương phụ 6 g → sắc uống ấm.

7. Những lưu ý khi dùng

• Tuyệt đối không dùng sống vì rất độc (gây rát lưỡi, phù nề họng).
• Phụ nữ có thai chỉ dùng dưới hướng dẫn thầy thuốc và chế đúng chuẩn.
• Tránh dùng khi:
  • Nôn do nhiệt
  • Loét dạ dày – tá tràng tiến triển
  • Tỳ vị hư yếu nặng
• Quá liều dễ gây tê lưỡi, buồn nôn, loạn nhịp.
• Khi chế biến phải đeo găng tay để tránh kích ứng da.

Tóm lại:

Bán hạ nam (Củ Chóc) là vị thuốc dân gian quan trọng với tác dụng chống nôn, hóa đàm và giảm đầy trướng. Khi được chế biến theo đúng quy trình, vị thuốc có thể hỗ trợ giảm nôn nghén cho phụ nữ mang thai – một ứng dụng đáng giá trong y học cổ truyền. Tuy nhiên, vì độc tính cao khi còn sống, việc sử dụng cần tuân thủ nghiêm ngặt hướng dẫn của thầy thuốc chuyên môn.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung